Rusiyada Fevral burjua inqilabı

Rusiyanı 1917-ci il Fevral inqilabına gətirən çıxaran ən böyük səbəbləri aşağıdakı kimi sıralamaq mümkündür:


1.Rusiyanın ikinci dünya müharibəsində hərbi uğursuzluqları. Fevral inqilabının Birinci Dünya Müharibəsi dövründə Rusiya ordusunun hərbi uğursuzluqlarının nəticəsi olduğu güman edilir. Lakin, çağdaşların müşahidələrinə və müasir tarixçilərin fikrincə, "arxa tərəfdəki pessimist hisslər cəbhədəki pis vəziyyətdən daha güclü idi". Pessimizm və müxalifət xüsusilə Petroqradda daha güclü idi. 1916 Rusiya üçün ümumiyyətlə hərbi baxımdan uğurlu olduğu halda əsgərlərin firar halları davam edir, xalqın narazılığı gündən günə artırdı.. İngilis tarixçisi Bernard Pars bu ziddiyyəti aşağıdakı kimi ifadə etmişdir: "ön sağlam idi, amma arxa çürük"·
2. Müharibə başlayandan Rusiya sərmayənin böyük bir hissəsini hərbi sənayeyə ayırmışdı. Buna görə də ölkədə iqtisadi vəziyyət çox pis idi. Çörək qıtlığı xalqın xüsusi narazılığına səbəb olmuşdu. 1917-ci ilin əvvəlində Rusiyanın böyük şəhərlərinə ərzaq tədarükündə azalma gücləndi və fevral ayının ortalarında çörəyin olmaması və qiymətlərin artması səbəbindən işçilər kütləvi şəkildə tətil etməyə başladılar.Petroqradda taxıl iğtişaşları başladı - izdihamlı insanlar çörək dükanlarını darmadağın etdilər və 23 fevralda Petroqradda işçilərin ümumi tətili başladı."Çörək!", "Müharibə ilə aşağı!", "Avtokratiya ilə aşağı!" şüarları ilə işçilər tətillərə başladılar. Bu bir inqilabın başlanğıcını qeyd edən bir siyasi nümayiş idi.
3. Kəndlilərin torpaq çatışmazlığı problem var idi. Onlar torpaqların yenidən bölüşdürülməsini istəyirdilər.
4. Köhnə hakimiyyətin- monarxiyanın çürümüşlüyü. 1905-1907 inqilabından sonra xalqın çara olan inamı itmişdi. 2-ci Nikolay dövləti idarə edə bilmirdi, ətrafında yaranan problemləri həll edəcək insanlar yerinə Rasputin kimi fırıldaqçıları toplamışdı. . Kübar cəmiyyətin üzvünə çevrilən Rasputin II Nikolay və Aleksandra Fyodorovnanın Hemofiliya xəstəliyindən əziyyət çəkən Aleksey adlı oğlanlarını möcüzəvi şəkildə sağaltdıqdan sonra daha da məşhurlaşmışdır. O getdikcə dövlət işlərinə daha çox qarışır və bacarıqsızlığı daha pis nəticələrə səbəb olurdu. Buna rəğmən çar ailəsinin sonsuz etimadı var idi. Xalqın Nikolayın istefasını istədiyini bir zamanda o özünü ordu rəhbəri təyin etdi və bu vəziyyəti daha da pisləşdirdi.
5. Yüksələn müxalifət.


Rusiyada sosial ziddiyyətlər daha çox kəskinləşmiş,siyasi böhran daha da dərinləşmişdi. 1915-1916-cı illərdə Rusiyada iki milyona yaxın adam tətil etmişdi. Tətil hərəkatına qarşı görülən tədbirlər heç bir fayda vermədi. Artıq 1917-ci ilin əvvəli üçün Rusiya inqilab astanasında dayanmışdı. Rusiyada siyasi böhranın başlıca məsələsi olan hakimiyyət problemini əsasən üç siyasi cəbhənin: çar mütləqiyyətinin, liberal burjuaziyanın və demokratik qüvvələrin mübarizəsi həll edirdi. Mütləqiyyət cəbhəsinə dvoryan-mülkədarlar, ali məmurlar bürokratiyası, yüksək səviyyəli zabitlər daxil idi. Bu cəbhədən olanlar hakimiyyəti dəyişdirmək fikrində olmasalar da dərin böhran və tənəzzül vəziyyətindən çıxmaq üçün canfəşanlıqla yol axtarırdılar.
Kadetlər partiyasının başçılıq etdiyi liberal burjuaziya cəbhəsi hakimiyyətə can atan qüvvələrdən idi. O, çarizmi ləğv etmədən, konstitusiyalı monarxiyaya keçmək yolu ilə mülkədar burjua quruluşunu möhkəmləndirmək fikrində idi. Onlar 1915-ci ilin yay-payız böhranı gedişində öz konstitusiya proqramından müəyyən dərəcə geri çəkilmişdilər: Duma qarşısında məsuliyyət daşıyan hökumət yaratmaq tələbindən əl çəkib onu "ictimai etimad hökuməti" tələbi ilə əvəz etmişdilər. Bununla kadetlər mütləqiyyətə güzəştə getmişdilər. Belə ki, "ictimai etimad hökuməti" Duma tərəfindən deyil, çar tərəfindən təyin edilməli idi. Kadetlərin fikrincə, mütləqiyyətə bu güzəşt çar II Nikolayı real hakimiyyətdən əl çəkməyə və onu burjuaziyaya verməyə şirnikləndirməli idi. Lakin çar dairələrinin burjua müxalifətinə qarşı hücumları iri burjua nümayəndələrinin qəti əməli addımlar atmağa məcbur etdi. Çarın ətrafındakı bəzi şəxslərin Almaniya ilə birtərəfli sülh bağlamaq cəhdləri və inqilab təhlükəsi liberal burjuaziyanı saray çevrilişi ilə məsələni həll etməyə yönəltdi. Bu işdə ona birtərəfli sülh bağlanmasından ehtiyat edən İngilis-fransız imperialistləri də kömək edirdilər. İri burjua dairələri II Nikolayın yerinə onun azyaşlı oğlu Alekseyi taxt-taca oturtmaq, çarın qardaşı Mixaili isə onun qəyyumu təyin etmək fikrinə düşmüşdülər. Lakin 1917-ci il fevral inqilabı nə saray çevrilişinə, nə də burjua-mülkədar qəsdinin həyata keçirilməsinə imkan vermədi.

Xırda burjua mövqeyindən çıxış edən eser-menşeviklər də əsasən iri burjuaziyanın siyasətini, "ictimai etimad hökuməti" yaratmaq xəttini müdafiə edirdilər.

Demokratik cəbhədən olan qüvvələr öz qarşılarında tamamilə başqa vəzifələr qoymuşdular. Onlar demokratik respublika, 8 saatlıq iş günü, mülkədar torpaqlarının müsadirə edilməsi və s, tələblər irəli sürürdülər. Bu cəbhəyə proletariat, kəndlilər, şəhərin orta təbəqələri və tələbələr də daxil olmaqla demokratik ziyalılar daxil idi, Bu cəbhədə eser və menşeviklərin sol cinahından olan hissələri, "mejrayonçular" adlanan qrup və bolşeviklər böyük fəallıq göstərirdilər.

1917-ci ilin əvvəllərində Rusiyada inqilabi demokratik hərəkat daha da gücləndi. "Rədd olsun müharibə!", "Rədd olsun çar!" şüarları altında tətillər bütün ölkəni bürüdü. Təkcə Petroqradda "Qanlı bazar" gününün 12-ci ildönümü münasibətilə 9 (22) yanvarda keçirilən tətildə 150 min adam iştirak etmişdi.

Bütün bu etiraz çıxışları göstərirdi ki, Rusiyada artıq ümummilli böhran ən yüksək səviyyəsinə çatmışdır. Artıq çarizm ilə sazişə girməyə çalışan burjua dairələri də çarın və onun hökumətinin qətiyyətsiz hərəkətlərindən narazılığa başlamışdılar. Dövlət Dumasının sədri M.V.Rodzyankonun Dumanın səlahiyyətini uzatmaq və hökumətin heyətində dəyişikliklər etmək barədəki 1917-ci il fevralın 10-dakı xahişinə cavab olaraq fevralın 13-də çar II Nikolay Dövlət Dumasının buraxılması haqqında fərman imzaladı (Fərman fevralın 26-da elan edilmişdi).
1917-ci il fevralın ortalarında böhran daha da dərinləşdi. Fevralın 14-də Petroqradda "Rədd olsun müharibə!", "Rədd olsun çar hökuməti", "Yaşasın ikinci rus inqilabı" şüarları altında böyük tətil keçirildi. Bundan on gün sonra, fevralın 24-də tətil kütləvi xarakter aldı. Həmin gün təkcə Petroqradda tətilçilərin sayı 200 mindən çox idi. Hətta fevralın 25-də bir sıra müəssisələrdə fəhlələr Petroqrad Sovetinə nümayəndələr seçdilər. Tətil ümumsiyasi tətilə çevrildi. Bəzi yerlərdə polis ilə toqquşmalar da baş verdi. Fevralın 26-da çarın, Ali Baş Komandanın əmri ilə tətilçilər qoşunlar tərəfindən güllə-boran edildilər. Sonrakı gün ümumsiyasi tətil silahlı üsyana çevrilməyə başladı. Fevralın 27-də 67 min əsgər üsyançılar tərəfinə keçdi. Artıq fevralın 28-də üsyançılar tərəfinə keçən əsgərlərin sayı 127 minə çatmışdı. Martın 1-də isə onların sayı 170 min idi. Fevralın 27-də axşam artıq paytaxtın əksər hissəsi üsyançıların əlinə keçmişdi. Lakin həmin günlərdə mütləqiyyət üsyana qalxan xalqla mübarizə aparmaq üçün hələ real qüvvəyə malik idi. Ordunun ali rütbəli zabitləri, polis, jandarm onun tərəfində idilər. Mülkədarlar, sənaye-ticarət burjuaziyasının yuxarı təbəqələri də çarı müdafiə edirdilər. Fevralın 27-də, hələ bir gün qabaq çar tərəfindən buraxılması elan edilən Dövlət Dumasının iclasında Petroqradda qayda yaratmaq üçün başda M.V.Rodzyanko olmaqla 12 nəfərdən ibarət Müvəqqəti Komitə yaradılmışdı. Komitənin tərkibinə 6 kadet, 1 nəfər kadetlərə yaxın olan, 2 oktyabrist, 1 menşevik, 1 trudovik və 1 mütərəqqi millətçi daxil idi. Elə həmin gün menşeviklərin, eserlərin və trudoviklərin liderləri menşevik Çxeidze başda olmaqla Petroqrad fəhlə deputatları Sovetinin Müvəqqəti İcraiyyə Komitəsini yaratdılar. Eser-menşeviklərin rəhbərlik etdikləri Petroqrad Soveti İcraiyyə Komitəsinin razılığı ilə 1917-ci il martın 1-dən 2-nə keçən gecə Dövlət Dumasının Müvəqqəti Komitəsi knyaz Q.Y.Lvov başda olmaqla Müvəqqəti hökumət təşkil etdi. Beləliklə, 1917-ci il martın 1-də çar mütləqiyyəti devrildi, martın 2-nə keçən gecə Romanovlar sülaləsindən olan axırıncı çar II Nikolay tac-taxtdan əl çəkmək haqqında akta imza etmək məcburiyyətində qaldı. Rusiyada Fevral inqilabı baş verdi, monarxiya devrildi. İkihakimiyyətlilik yarandı- bir tərəfdə Müvəqqəti hökümət, digər tərəfdə isə Petroqrad soveti. Partiya və təşkilatlar fəallaşdılar.

Yeni hökumət, söz, toplaşma, mətbuat və təzahürlər də daxil olmaqla, siyasi hüquq və azadlıqları elan etdi. Mülkiyyət, milli və dini məhdudiyyətlər, edam cəzası, hərbi məhkəmələr ləğv edildi, siyasi amnistiya elan edildi, səkkiz saatlıq bir iş günü tətbiq olundu. Fəhlələr müharibə illərində qadağan edilmiş demokratik təşkilatların bərpası, həmkarlar ittifaqları, fabrik komitələrinin yaradılması hüququnu əldə etdilər.

Lakin hakimiyyətin əsas siyasi məsələsi həll olunmamış qaldı - Rusiyada formalaşan, Rusiya cəmiyyətini daha da parçalayan ikili hakimiyyət. Torpaq məsələsi də həll olunmadı, fabriklər burjuaziyanın əlində qaldı, kənd təsərrüfatı və sənayenin inkişafa ehtiyacı var idi, dəmir yolu nəqliyyatı üçün yanacaq yox idi.

İnqilabın ilk günlərindən etibarən menşevik və eserlər Sovetlərdə və həmkarlar ittifaqlarında üstünlük əldə etmişdilər. İlk növbədə, Petroqraf Sovetində, daha sonra isə digər şəhərlərdə yaranan Sovetlərdə menşeviklər və eserlər rəhbər vəzifələri ələ keçirməyə nail olmuşdular. Petroqrad Sovetinin Rəyasət heyətinə ilk iclasda seçilən yeddi üzvündən beşini, İcraiyyə Komitəsinin 36 üzvündən 14-nü menşeviklər təşkil edirdi. Petroqdar Sevetinin sədri, qeyd edildiyi kimi menşevik N.S.Çxeidze oldu

Liberal burjua nümayəndələri bu inqilabi Rusiyanı respublika və demokratiya yoluna, saf kapitalizm yoluna çıxaran zəmin hesab edirdilər. Onların fikrincə, Rusiya məhz həmin zəmin əsasında Qərb demokratiyasına qoşulmalı idi.

Leninin, bolşeviklərin fikrincə isə bu inqilab sinfi qüvvələrin yenidən qruplaşması zəminində, şəraitə müvafiq olaraq ya dinc, ya da silahlı üsyan yolu ilə gözləmədən böyüyüb proletar-sosialist inqilabına keçməli idi. Burada marksistlərin "cəmiyyətin inkişafının lokomotivi" saydan sinfi mübarizə, sinfi qarşıdurma əsas rol oynamalı idi. Doğrudur, Fevral inqilabı bir neçə ay ərzində Rusiyanı siyasi cəhətdən ən qabaqcıl ölkələr səviyyəsinə çatdırdı. Lakin bu siyasi uğurların sosial-iqtisadi cəhətdən möhkəmləndirilməməsi, daxili və xarici siyasətdəki uğursuzluqlar, sinfi qarşıdurmaların daha da kəskinləşməsi həmin nailiyyətləri əldə saxlamağa imkan vermədi. Dünya müharibəsi şəraitində baş vermiş sosial-iqtisadi böhranın təqsirkarı hesab edilən mütləqiyyət devrilsə də, fevral inqilabından sonra da Rusiyada bu proses davam etməkdə idi. Mütləqiyyətin daxili və xarici siyasətini kor-koranə davam etdirən Müvəqqəti hökumət və onu müdafiə edən qüvvələr böhrandan çıxmaq üçün hələ ciddi sosial-iqtisadi tədbirlər görə bilmirdilər. Fevral inqilabı demokratiya və aşkarlıq şəraiti zəminində bütün təbəqələrin sosial-siyasi fəallığına güc imkan versə də, dövlət quruculuğu, iqtisadi dirçəliş, müharibəyə və sülh məsələləri, sosial təminat və s. vacib problemlər həll edilməmiş qalırdı: Xalq təsərrüfatının dağılması davam edir, sənaye müəssisələri bağlanır, təsərrüfatsızlıq baş alıb gedir, işsizlik artır, ərzaq böhranı dərinləşir, sosial təminat heç dərəcəsinə enmişdi. Siyasi qüvvələr, ictimai hərəkatlar, siyasi partiyalar və təşkilatlar, sosial qruplar arasında konsensusun olmaması da ölkədəki bu vəziyyəti daha kəskinləşdirirdi.



Fevral inqilabı təbiətcə burjua-demokratik idi və Rusiya üçün kədərli nəticələrə səbəb oldu. Rusiyanı demokratik inkişaf yoluna qansız şəkildə gətirmək üçün verilən şansdan istifadə edə bilmədilər. "Bütün güclər Sovetlərə!" Şüarı altında reallaşacaq Oktyabr İnqilabını yaradan əsas rus problemlərinin həllində Müvəqqəti Hökümət passiv qaldı..

Rusiyada ilk inqilab- 1905-1907-ci il inqilabı

Rusiya Uzaq Şərq uğrunda Yaponiya, Balkan əraziləri və boğazlar uğrunda Avstriya-Macarıstan və Türkiyə ilə kəskin rəqabət aparırdı.Hətta 1904-1905-ci illərdə rus-yapon müharibəsi baş vermişdi. Müharibədə Rusiya biabırçı şəkildə ağır məğlubiyyətə uğramışdı. Yüzdən çox millət və xalqın müstəmləkə əsarətinə alındığı Rusiya imperiyasında milli zülm də son dərəcə artmışdı. Buna cavab olaraq ölkədə, xüsusən milli ucqarlarda Polşada, Finlandiya, Ukraynada, Qafqazda, Mərkəzi Asiyada, Volqaboyunda, Krımda və b. yerlərdə milli-azadlıq hərəkatı güclənmişdi. O, çarizmə qarşı demokratik hərəkatla culğalaşmışdı.


Sənayenin geriləməsi, pul dövriyyəsinin pozulması, məhsuldar məhsul və Rus-Türkiyə müharibəsindən bəri artan böyük dövlət borcu, fəaliyyət və hakimiyyət orqanlarının islahat ehtiyacının kəskinləşməsinə səbəb oldu. Hakimiyyətdən narazılıq hərbi uğursuzluqlar (Rus-Yapon müharibəsi) və ölkənin əksər hissəsinin yaşayış səviyyəsinin aşağı olması, yoxsulluq və vətəndaş azadlıqlarının mövcud səviyyəsindən narazılıq var idi: söz, mətbuat azadlığı, qanun qarşısında hamının bərabərliyi yox idi. Rusiyada zəhmətkeşlər olmazın dərəcədə əziyyət çəkirdilər. İş günü 12-14 saata çatırdı. Feodal zülmündən əziyyət çəkən kəndlilərin vəziyyəti daha ağır idi.
Bütün bunlar Rusiyada sosial partlayışın olacağından xəbər verirdi. 1905-ci il 9 yanvar «Qanlı bazar» hadisəsi Rusiyada sosial inqilabın başlanması üçün bəhanə rolunu oynadı. 3 yanvar 1905-ci ildə Sankt-Peterburqun Putilov zavodunun fəhlələri tətil keçirdilər. Fəhlələr 8- saatlıq iş vaxtı, minimum əməkhaqqı və əlavə iş saatlarının ləğv edilməsini tələb edirdilər. Putilov zavodunun tətilini başqa zavod və fabriklar da dəstəklədi. Yanvarın 8-də Peterburqda artıq 150 min fəhlə tətil edirdi. "Sankt-Peterburqun fabrik-zavod fəhlələrinin yığıncağı" təşkilatının başçısı, gizli polisinin casusu Qapon, fəhlələrin çara müsbət münasibətindən istifadə edərək, Qış sarayına doğru dinc yürüş planını ortaya atdı. Qapon deyirdi ki, fəhlələrin tələbləri qanunidir və çar onları məmnuniyətlə dinləyəcək. Hakimiyətin əsl niyyətini anlayan Qorki və ədəbiyyatçıların nümayəndələri daxili işlər nazirinin qəbulunda getdilər, lakin nazir onları dinləməkdən imtina etdi. Peterburq 8 döyüş sahəsinə bölünmüşdü. Paytaxt qarnizonu Pskov və Reveldən çağırılan qoşunlarla gücləndirilmişdi. Yanvarın 9-da fəhlələr öz ailələri ilə birlikdə, əllərində İsa Məsihin sürətləri və çarın portretləri ilə, Peterburqun kənarlarından Qış sarayına doğru yürüşə başladılar. Lakin Qış sarayının ətrafında polisin və qoşunların sıx səfləri ilə qarşılaşdılar. Peterburqski tərəfdə, Narva darvazaları qarşısında və Qış sarayı meydanında qoşunlar fəhlə kütlələrinə tüfənglərdə yaylım atəşi açdılar. Bundan sonra fəhlələrə süvarilər hucum etdi, və onları tapdalamağa və doğramağa başladı. Müxtəlif mənbələrə görə 200 nəfərdən - 1200 nəfər qədər(rəsmi 88 nəfər) adam öldürüldü, 800-5000 nəfər yaralandı. II Nikolay yanvarın 19-da fəhlə nümayəndələrini qəbul etməyə razı oldu. Lakin artıq ölkəni tətil dalğası bürümüşdü. Ancaq yanvarda fabrika inspeksiyasının məruzəsinə əsasən 440 min fəhlə tətil edirdi. Tətildə ən fəal metallurqlar iştirak edirdi.







Qanlı bazar hadisəsi kütlələrdə çar haqqında «xalqın mühafizəçisi» və «himayəçisi» kimi ənənəvi təsəvvürləri alt-üst etdi. Çara olan inam məhv oldu. «Pravda» qəzetinin o zaman yazdığı kimi, fəhlələr həqiqət və ədalətin canlı mənbəyinə olan inamı özləri ilə bərabər qardaş qəbrinə apardılar.
Beləliklə, Rusiya tarixinə 1905-1907-ci illər inqilabi kimi daxil olmuş sosial partlayış baş verdi. 1905-1907-ci illər inqilabi öz xarakteri və vəzifələrinə görə burjua inqilabi idi. Onun məqsədi çar monarxiyasını devirmək və təhkimçiliyin qalıqlarını ləğv etmək idi. Lakin bu inqilab bir sıra cəhətlərinə görə Qərbi Avropadakı burjua inqilablarından fərqlənirdi. Belə ki, yetkinləşməməsi və zəifliyi üzündən Rusiya burjuaziyası inqilaba rəhbərlik etmək iqtidarında deyildi. Üstəlik çarı devirməkdə də onun marağı yox idi. O, ancaq çarın hakimiyyətini məhdudlaşdırmağa və çarizmlə sazişə girməyə çalışırdı. Məhz buna görə də Qərbdəki burjua inqilablarından fərqli olaraq bu inqilabın başlıca hərəkətverici qüvvəsi fəhlə sinfi, onun müttəfiqi isə kəndlilər idi. Onlar demokratik dəyişikliklər tələbləri ilə çıxış edirdilər. Məhz bu səbəbdən bu inqilab burjua-demokratik xarakter almışdı.


1905-ci ilin yanvarından oktyabrına kimi mövcud quruluşa qarşı etiraz hərəkatı paralel olaraq iki istiqamətdə inkişaf etmişdi. Cəmiyyətin orta təbəqələri, ziyalılar və yuxan təbəqələrin nümayəndələri liberal islahatlar yolunu seçmişdilər. Onlar Rusiyada Qərbi Avropa ölkələrinin siyasi modelini yaratmağı nəzərdə tutur və inqilabın dinc yolla aparılması niyyətində idilər. Bu da mütləqiyyətin konstitusiyalı monarxiya ilə əvəz olunmasına gətirib çıxarmalıydı. İkinci yolu təklif edənlər müxtəlif sosial təbəqələrin nümayəndələrinin birləşdiyi qüvvələr idi. Onlar mövcud hakimiyyətə qarşı, mülkədarlar əleyhinə kəndli qiyamlarından tutmuş, silahlı üsyanlara kimi mübarizə formaları təklif edirdilər.


Qanlı bazar hadisəsindən sonra bütün ölkəni, xüsusən əksər şəhərləri tətil hərəkəti bürümüşdü. İri şəhərlərdə tətil edənlərin sayı bir milyon nəfərə çatmışdı. Onların çoxu siyasi xarakter almışdı. Tətillərdə fəhlə sinfi daha çox fəallıq göstərirdi. Bu da fəhlələrdə sinfi şüurun formalaşdığından xəbər verirdi. Fəhlə tətillərində siyasi şüarlarla yanaşı əmək haqqının yüksəldilməsi, iş saatlarının azaldılması və b. tələblər də irəli sürülürdü.


1905-ci il yayda Ümumrusiya kəndli ittifaqı yaranır. İttifaqın qurultayında torpağın xalqın istifadəsinə verilməsi tələbi irəli sürüldü.. 1905-ci ilin yayında narazılıq həyacanları ordunu xüsusən, Rusiya donanmasının dənizçilərini də əhatə etdi. "Knyaz Potyomkin Tavriçeski" zirehdaşıyan gəmisində üsyan baş verdi. 14 iyun 1905-ci ildə, zirehdaşıyan gəmini ələ keçirən matroslar, onu həmin vaxt üsyan baş verən Odessaya gətirdilər. Lakin matroslar yerə enib fəhlələrə dəstək olmaqdan çəkindilər. Gəmi Rumıniyaya yollandı və orada hökumətə təslim oldu.


Ölkəni bürüyən həyəcanları sakitləşdirmək məqsədilə 1905-ci il avqustun 6-da çar II Nikolay Dövlət dumasının təsis edilməsi barədə fərman imzaladı. O, Rusiya tarixinə Bulıgin duması kimi daxil olmuşdur. Çünki onun layihəsi hələ 1905-ci ilin fevralında Daxili İşlər Naziri olan A.Bulıgin tərəfindən hazırlanıb çara təqdim olunmuşdu. Fərmana görə çağırılacaq Dövlət duması məşvərətçi orqan olmalı idi. Onun vəzifəsi ancaq imperiyanın əsas qanunlarına toxunmadan «nəzərdə tutulan qanunvericilik aktlarını hazırlamaq və müzakirə etmək idi». O, qanunvericilik təşəbbüsündən məhrum edilmiş və büdcə məsələləri üzrə səsvermə hüququna da malik deyildi. Liberal qəzetlər bu fərmanı "çarın bir əli ilə verdiyini digər əli ilə geri alması" kimi qiymətləndirirdilər.
Dumaya seçkilər 1906-ci ilin yanvarında keçirilməli idi. Lakin əsas müxalif siyasi qüvvələr, o cümlədən liberalların radikal cinahı olan eserlər, sosial-demokratlar, habelə bolşeviklər Dövlət dumasına seçkiləri boykot etdilər. Duma çağrıla bilmədi.
1905-ci ilin payızından fəhlə hərəkatı yenidən gücləndi. Sentyabrın 19-da ölkədə, ona kimi görünməmiş ən iri ümumi tətil başladı. İlk dəfə Moskvanın mətbəə işçiləri tərəfindən başlanan tətil hərəkatı bütün ölkəni bürüdü. O, bütün sahələri: sənaye, xidmət, bank, nəqliyyat, sığorta cəmiyyətləri, ticarət və b. əhatə etmişdi. Oktyabrın 12-də tətil edənlərin sayı milyon yarıma çatmışdı. Tətilin gedişində, oktyabrın 13-də Sankt-Peterburqda fəhlə deputatları Sovetləri qurumu yaradıldı. Sovetlərin icraiyyə komitələrinin tərkibinə eserlərin, menşeviklərin və bolşeviklərin nümayəndələri daxil idi.
Vəziyyətin çox kəskinləşdiyini görən II Nikolay vaxt qazanmaq məqsədilə 1905-ci il oktyabrın 17-də Manifest verdi O, Rusiya tarixinə 17 oktyabr Manifesti adı ilə daxil olmuşdur. Ona «azadlıqlar Manifesti» də deyilirdi. Manifestdə şəxsiyyətin toxunmazlığı, vicdan, söz, yığıncaq və təşkilatlanmaq azadlıqları, Duma çağrılması; Dumanın razılığı olmadan heç bir qanunun qüvvəyə minməməsi kimi vədlər verilirdi. Siyasi qüvvələrin Manifestə münasibəti bır mənalı deyildi. Fransa, Britaniya və Almaniya hökumətləri Manifesti Rusiyanı nəhayət parlamentarizm yoluna çıxaracaq konstitusiya rejiminin rəhni kimi alqışlayırdılar; Liberalların mülayim hissəsi onu qeyd-şərtsiz ilk qələbə kimi müdafiə edirdi; Liberalların radikal hissəsi kadetlər Manifestə ehtiyatla yanaşırdı; sosialist inqilabçılar və sosial-demokratlar mütləqiyyətlə heç bir sazişə getməyərək Manifesti boş vəd hesab edirdilər. 17 oktyabr Manifesti inqilabı çıxışları səngitmədi və gərginlik şəraitini də aradan qaldırmadı. Sankt-Peterburqda və Moskvada (oktyabrın 21-də) ümumi tətil qurtardıqdan sonra oktyabrın 26-27-də Kronştadt hərbi dəniz bazasında qiyam qalxdı, onun ardınca Sevastopol hərbi-dəniz bazasında açıq çıxışlar baş verdi.
1905-ci ilin dekabrında (12-18-də) baş vermiş Moskva silahlı üsyanı 1905-1907-ci illər inqilabının ən yüksək zirvəsi olmuşdu. Üsyan bolşeviklərin çoxluq təşkil etdiyi Moskva Soveti tərəfindən təşkil edilmişdi. O, dörd gün ərzində (dekabrın 15-18də) admiral Dubasovun komandanlığı altında olan ordu tərəfindən yatırıldı. Lakin bu üsyan fəhlələrin sinfi şüurunun yüksəlməsində çox mühüm rol oynamışdı. O, fəhlələrin çara kortəbii, patriarxal inamını tamamilə məhv etdi.


Moskva üsyanının məğlubiyyətindən sonra inqilab dalğası tənəzzülə uğramağa başladı. Sosial inqilaba qarşı mübarizədə güclü çıxan hakimiyyət 17 oktyabrda verdiyi vədlərə yenidən baxmağa başladı. Artıq bir neçə ay ərzində vətəndaşlara vəd edilmiş azadlıqlar əl çatmaz boş xəyala çevrildilər. Təkcə 1905-ci ilin dekabrında iki min nəfərə qədər adam həbs olundu. 1906-ci ilin yazında həbs və sürgün olunanların ümumi sayı 50 min nəfəri ötdü.Kəskin təqiblərə və cəza tədbirlərinə baxmayaraq inqilab dalğası 1907-ci ilə kimi davam etmişdi.
1905-1907-ci illər inqilabının təsiri ilə Çar höküməti məşvərətçi Duma çağırmaq məcburiyyətində qaldı. 1906-ci ilin mart-aprelində Vitte Dumasına (birinci) seçkilər keçirildiı. Bu Rusiya tarixində ilk seçki idi. Sosialist partiyaları Dumaya seçkiləri boykot etmək taktikası yeridirdilər. Bu cəhətdən bolşeviklər xüsusən ardıcıl idilər. Onlar Dumaya bir nəfər də olsun namizəd irəli sürməmişdilər.
Seçkilərdə hökumət partiyaları — qatı sağ partiyalar və oktyabristlər əsasən məğlubiyyətə uğradılar. Onlar səslərin ancaq 10%-ni toplaya bildilər. Bununla seçkilər, mütləqiyyətin „çarla xalqın möhkəm birliyi“ ehkamına kəskin zərbə vurdu.
Seçkilərdə kadetlər (konstitusion demokratlar) partiyası qələbə qazandı. Onlar deputat yerlərinin üçdə birindən çoxunu əldə etdilər.


Birinci Dumanın təntənəli açılışından bir həftə keçməmiş (mayın 5-də ) onun nümayəndələri Çara ünvanlanmış tələblər irəli sürdülər. Bunlara liberalların vaxtı ilə irəli sürdükləri: ümumi seçkilər keçirmək, Dumanın qanunvericilik fəaliyyətinə qoyulmuş bütün məhdudiyyətləri ləğv etmək, vətəndaş azadlıqlarını qorumaq, ölüm cəzasını ləğv etmək, aqrar islahatı hazırlamaq, vergi sisteminə yenidən baxmaq, ümumi və pulsuz təhsilə keçmək, milli azlıqların tələblərini ödəmək, tam siyasi əfvetmə keçirmək və b. kimi tələblər daxil idi. Çara itaətkar hökümət bu tələbləri rədd etdi. Nəhayət, 1906-ci il iyulun 8-da birinci Duma buraxıldı, Əsas bəhanə aqrar məsələsi oldu.
1907-ci ilin fevralında İkinci Duma çağırıldı. Bu Duma birincidən də radikal idi. Onun tərkibinə 100 sosialist (37-eser. 66 sosial- demokrat), 100 nəfərə yaxın trudovik, 100 kadet və 80 nəfər milli azlıqların nümayəndələri daxil idi. Dumaya oktyabristlərdən cəmi 19, monarxistlərdən isə 33 deputat seçilmişdi.
1907-ci il iyunun 3-də çar II Nikolay İkinci Dumanı da buraxdı və həmin il noyabrın 1-də növbəti Duma çağırmağı elan etdi, Çarın fərmanında Dumaya seçkilər qanununda kökündən dəyişikliklər edildi. Bu qanun III Dövlət dumasında mülkədarların və iri monarxist burjuaziyanın şəksiz hakimiyyətinin təmin edilməsinə xidmət edirdi. Bu seçki qanununa görə bir mülkədarın səsi 7 şəhərlinin, 30 kəndlinin və ya 60 fəhlənin səsinə bərabər idi. Bu fərman Rusiya tarixinə 3 iyun dövlət çevrilişi kimi daxil olmuşdur.
Beləliklə, iki il yarıma kimi davam etmiş Birinci rus inqilabı məğlub oldu; inqilabı qüvvələrin çarizmi devirməyə gücü çatmadı. Onun başlıca səbəblərindən biri də Rusiya burjuaziyasının zəifliyi, inqilaba rəhbərlik iqtidarında olmaması və qeyri ardıcıllığı idi.



1905-1907-ci illər inqilabına müxtəlif mənalı qiymət verilirdi. Bolşeviklər müstəsna olmaqla liberallar və menşeviklər onu burjua inqilabı kimi qiymətləndirirdilər. Onların fikrincə inqilaba burjuaziya rəhbərlik etməli və qalib gəldikdə burjuaziyanın hakimiyyəti qurulmalıdır. Onun təkamül yolu ilə baş verməsini əsas götürürdülər. Digər siyasi qüvvə və partiyalardan fərqli olaraq bolşeviklər bu inqilabı burjua-demokratik inqilabı kimi qiymətləndirir, inqilabda silahlı üsyanı ön plana çəkirdilər. Onlar tələsərək inqilabın böyüyüb sosialist inqilabına keçməsi ideyalarını da təbliğ edirdilər,

Beləliklə, 1905-1907-ci illər inqilabı məğlubiyyətlə qurtardı, Lakin Rusiya üçün onun böyük əhəmiyyətli nəticələri oldu. Əvvəla, xalq kütlələrinin, xüsusən kəndlilərin çara inamı sarsıldı, mütləqiyyətə ilk böyük zərbə dəydi. İkinci, Rusiyada kapitalizmin inkişafında yeni mərhələ açdı; Üçüncü, İstismar olunan kütlələr qısa müddətə olsa da, müəyyən azadlıqlar əldə etdilər. Kütlələrin siyasiləşməsi gücləndi, Geniş sürətdə ictimai təşkilatlar və siyasi partiyalar yarandı; Dördüncü, Rusiyada məşvərətçi səlahiyyətlərə malik ilk parlament -Dövlət duması meydana çıxdı. Rusiya formal olsa da, parlamentli monarxiya inkişaf yoluna qədəm qoydu.

Nika Üsyanı

VI. əsr başlarında Konstantinopol, əxlaq fəsadına uğramış bir şəhər idi. Fahişəlik və digər əxlaqsızlıqlar, hətta cinayətlər açıqdan açığa ictimai bir şəkildə edilərdi. Hər yerdə gecə-gündüz qumar oynanır və sərvətlər məhvolurdu. Bu pisliklər o qədər ümumi olmuşdu ki, kilsə mənsubları belə özlərini bu işlərdən yayındırmırdılar. Bu əxlaqi pozulmanın ən əsas səbəbi isə Hipodrom və teatr idi. Tarixdə demek olar ki,heç bir xalq Hipodrom yarışlarına Bizanslıların göstərmiş olduqları marağı göstərməmişdir. X. əsrə qədər taxtadan, daha sonraları mərmər olaraq döşənilən tribunalar, 30.000 ilə 50.000 arasında tamaşaçı ala bilirdi. Pulsuz olan yarışlar, azuqə paylanması qaldırıldığında belə diqqət çəkməyədavam etdirdi.Avtomobil yarışlarında qalib gələn sürücülər, o günün kralları olurdu. İmperator onları təbrik edir və hökumət adından heykəlləri hazırlanıb şəhərdə nümayiş olunardı.Xalq isə yarış avtomobillərini idarə edən sürücüləri paltarlarının rənglərinə görə bir-birindən ayırırdı. Tərəfdarlar başlanğıcda dörd komanda (demos) halında qruplaşmışdılar. Ancaq daha sonra Ağların mavilərə, qırmızıların isə yaşıllara qoşulması ilə geriyə Yaşıllar və Mavilər deyə iki komanda qaldı. Bizans xalqı əsrlərlə bu arabaçılar uğrunda düşmənlə cəng edirmiş kimi bir-birləriylə döyüşmüş və qan tökmüşlər. Yaşıl və mavi, bilindiyi üzrə, yalnız idman deyil eyni zamanda siyasi bir qruplaşma idi Hipodrom'un sağ tərəfi mavi, sol tərəfi yaşıllar üçün ayrılmıştı.

Yaşıllar və mavilər, loncalar (cəmiyyətlər) halında idi. Bu qrupların seçilən rəisləri yəni yüksək ünvanlı başçıları (demarkhos) şəhərin mahiyyət etibarı ilə polisləri idi. Yüzlərlə "demo" dan ibarət olan bu polislər, şəhər asayişini məsul olduqları kimi, lazım olduğunda sirk divarlarını da qoruyurdular. Əvvəl sirk fəaliyyəti olaraq başlayan bu fəaliyyətlərə sonralar xalq da qatıldı. Yaşanan rəqabət və mübarizələr, zamanla sirkdən ümumi həyata, bütün imperatorluğa yayıldı. O günlərin Bizans modası, Hipodrom'dan çıxardı. Zərif gənclər, bəzən İranlılar kimi saqqal və bığ buraxar, bəzən də Hun tərzində bir növ potur ilə kundura,naxışlı geniş geyimlərgeyər, bellərinə iki üzlü qısa qılınclar taxardılar. Bu Hipodrom nümayəndələri, gecələr Konstantinopol küçələrində dolaşır,qarətçiliklə məşğul olur, hətta cinayət törədirdilər.Bu gecə əyləncələrinin tətbiqində ilk olaraq -I.Yustinian  İmperatorluq taxtına oturduqdan sonra yaşıllara qalib gəlməyə başlayan- Mavilər başlamışdı. Hökumət tərəfindən himayə edilməyən Yaşıllar də özlərini qorumaq üçün bəzi şəbəkələr qurunca İstanbulda asayiş və təhlükəsizlikdən əsər qalmadı. Kilsədə, ayin əsnasında belə adamlar öldürülürdü. Bir zərbədə silahsız bir adamı yerə sərmək, onlar üçün əhəmiyyətli bir idman halına gelmişti

 İmperatorun yoldaşı Teodora'nın yaşıllara qarşı olan nifrətinə görə, Mavilər hər cür pisliyi və günahı işləməkdə sərbəst buraxılmışdılar. Hökumət, asayiş və dincliyi çətinliklə təmin edirdi. 532-ci ilin bir bazarında mütəmadi olduğu üzrə Hipodrom'da müsabiqə keçirilirdi. İmperator I.Yustinian da bu yarışı izləyənlər içərisində idi. Xalq olduqca həyəcanlı idi. Yarışdan bir neçə gün əvvəl küçə ortasında cinayətlər işlənmiş və iki-üç adam öldürülmüşdü. Bu hadisələrin əks olunmasının nəticəsi olaraq  Hipodrom'da səs-küy olduqca çox idi.

İmperator bu səs-küyə çox dözüm edə bilməyərək xalqa nə istədiklərini soruşdu. Yaşıllar davamlı məruz qaldıqları zülm və haqsızlıqlardan şikayət etdilər.Ancaq İmperator I.Yustinian onlara susmalarını əmr etdi. Hətta maviləri dəstəklədiyini açıqca elan etməsi yaşılları hərəkətə keçirdi. Bunun üzərinə olduqca təhlükəli olan Nika üsyanı baş verdi. İmperatorun rəftarlarına görə Yaşıllar topluca Hipodrom'u tərk etdilər.Bu davranış Imperatorluğa qarşı edilə biləcək ən böyük hörmətsizlik idi.Yaşılların hiddətini yatıra bilməyəcəyini anlayan I.Yustinian sarayına döndü. İmperator tərəfləri sakitləşdirmək üçün "Mandator" adındakı xadimi yaşılların liderləri ilə görüşməsi üçün göndərdi.

Teofam'ın izah etdiklərinə görə; Mandator ilə aralarında keçən dialoq əsnasında Yaşıllar Kalopid adındakı bir adamın rüşvetxorluq etdiyi iddiasıyla şikayət etdilər. Onu, xəyanət etmiş Yuda soyundan gələn və Allahın cəzalandıracağı  bir adam kimi tanıtdılar. Bu vəziyyətə əsəbiləşən Mandator onlara "Yəhudilər-Samaritenler"  qışqırdı. Yaşıllar isə özlərini  Məryəmin qoruduğunu söylədi. Daha sonra mübahisəyəMavilər də qatıldı. Mandatorun maviləri müdafiə etməsinə hirslənən Yaşıllar "Maviler'den olmaqdansa Yəhudi olmağı üstün tuturuq" dedilər. Bu danışıqlardan və Mandator'un rəftarlarından məmnun olmayan Mavilər də yaşıllara yandaş olaraq qatıldılar.Hakim qüvvənin lüzumundan çox irəli getməsi, Yaşıllar ilə Mavilərin bir-biriylə razılaşaraq  xalqı da yanlarına alıb I.Yustinian’a qarşı üsyan etməsinə səbəb oldu. Hipodrom'daki avtomobil yarışlarında tərəfdar olan mavi və yaşıllar zamanla siyasi, ictimai və dini xüsusiyyət almağa başladı. Bir-birlərinə rəqib olan bu iki tərəf nifrət etdikləri hökumətə qarşı birləşdi və üsyan şəhərdə sürətlə yayıldı. Qiyam qaldıranların sayı 100.000’i keçmişdi.. Hər zaman avtomobil yarışları zamanı dəyişik şəkildə təzahürat edərək öz rənglərini dəstəkləyən mavi və yaşıllar bu dəfə birləşərək əllərindəki bayraqları yelləyib "Nika! ... Nika! ..." (zəfər / qazan mənasında) deyə qışqırırdılar. Hipodrom'da imperatora belə təhqir etdilər.Yaşananlar qarşısında qorxan və narahat olan  I.Yustinian sarayı ilə Hipodrom arasındakı dəhlizdən Hipodrom'a gələrək üsyan edən xalqından üzr istədi. Ancaq xalq təhqirlərə davam etdi.Rəsmi dairələrə hücum edən xalq ən gözəl bina və sənət əsərlərini atəşə verdi. Senat dairəsi, Ayasofya kilsəsi və Bizanslıların əyləncəhəyatında əhəmiyyətli bir yerə sahib olan Zeuxipp hamamları yandırılaraq məhv edildi. İmperatorluğu meydana gətirən strukturlar iki yüz illik idi və elə güclü idi ki dəyişməz görünürdü.Lakin buna baxmayaraq üsyan əsnasında Bizansın,demək olar ki,dörddə biri yandı. Belə ki bir tərəfdən küçələrdə qarşıdurmalar sürərkən digər tərəfdən şəhər alov alov yanırdı  Xalq, köhnə imparatorlardan Anastasius'un bir qardaşı oğlunu imperator elan etdilər. Digər tərəfdən bütün ümidini itirmiş olan I.Yustinian, İstanbuldan qaçmağı düşünüb xəzinədəki qiymətli əşyaları sarayın dəniz tərəfindəki bağçadan gəmilərə yüklətmişdi. Tam ayrılacağı sırada İmperator məclisi son bir dəfə topladı.İmperatorun xanımı Teodora dabu məclisdə idi. General və nazirlər İmperatorun qaçma qərarına qatılarkən o ana qədər heç danışmamış olan Teodora ayağa qalxdı: "Bəlkə qadınların kişilər qarşısında çıxışı və qorxaqlara cəsarət verməsi doğru deyil. Amma təhlükə anında hər kəs əlindən gələni etməlidir. Mən qaçmaqdan başqa çarə qalmadığı zaman belə qaçmaq istəmirəm. Başlarına tac geyənlər o tacı itirdikdən sonra yaşamamalıdırlar. Məni imperatriça sifəti ilə salamlamayacaqları günü əsla görməyəcəyəm. Qaçmaq istəyirsənsə yaxşı bilirəm, pulun var, gəmilər hazır, dəniz açıqdır. Mənə gəlincə, mən burada qalacağam. Hökmdarlıq paltarı gözəl bir kəfəndir məsəlini çoxxoşlayıram”! dedi.Teodora, hadisə qarşısındakı mətanəti və qəhrəmanlığı nəticəsində həyat yoldaşının taxtını qurtardı. İmperator və generallar bu çıxışın təsiri iləözlərini toparladılar.Teodora ərinin imdadına yetişərək üsyanı yatırma vəzifəsini məşhur komandir Belisari'yə verdi. Belisari, 532 İyununda Hipodrom'daki at yarışında çıxan və 6 gün davam edən Nika Üsyanını qanlı bir şəkildə basdırdı. Komandir Belisari və Narses əsgərləriylə Hipodrom'a gələrək bütün qapıları bağlatdırıb Hipodrom'u atəşə verdilər. Axşama qədər şəhərə damansız bir qırğın oldu. Qaynaqlarda Hipodrom'daki bu üsyan əsnasında təxminən 30-35 min, bir digər rəvayətə görə isə 50 min nəfər öldürüldü. Komandirlərin müdaxiləsi nəticəsində mavilər  yaşıllardan  ayrılaraq İmperatoru  alqışladı və beləcə üsyan yatırıldı. Lakin günahkarlara qarşı edam və işgəncələr sürdüyü üçün şəhər  bir müddət daha dəhşət içində kaldı^.

İstifadə olunmuş ədəbiyyat

Ahmed Refîk, Bizans İmparatoriçeleri,(Çev. Muammer Yılmaz), İstanbul, 2012.

AKALIN,“Roma Uygarlığı”,İstanbul, 2010.

DİEHL Charles, Bizans İmparatorluğunun Tarihi, (Çev. A.Gökce Bozkurt),İstanbul, 2010.

DİKİCİ Radi, Şu Bizim Bizans, İstanbul, 2007

I Yustinian

Hakimiyyətə gəlişi

Intriqalar nəticəsində şübhəli bir şəkildə öldürülən Anastasi’nin yerinə oğlu olmadığından, Bizans taxtına senat tərəfindən 518-ci ildə Anastasi’in gözətçi qüvvələri komandiri olan Yustin seçildi. Yeni İmperator ərlikdən zabit sinfinə yüksəlmiş və 65 yaşında  gözətçi qüvvələri komandiri olmuşdu. Hərbi sahədə bacarıqlı olmasına baxmayaraq cahil və təcrübəsiz olan Yustin oxumağı belə bacarmırdı.Taxta çıxmadan əlli il əvvəl iyirmi yaşlarında bir cavan ikən İstanbula gəlib yerləşmişdi.Nəhayətində o, yetmiş yaşlarında İmperator olmuş Makedonyalı bir kəndli idi. İmperator Yustin’in doqquz illik səltənət dövrü (518-527) olduqca silik keçdi. Çünki bu dövr ərzində o nə döyüşdü, nə də adından söz etdirecek böyük işlər gördü. Onun dövründə edilən ən önəmli işlərdən biri, Roma ilə dini ayrılığa son verilərək Monofizitlərin şiddətlə izlənilməsi oldu.Hakimiyyətə  gəlişi Bizans tarixində yeni bir xanədanın quruluşunu işarələyən Yustin, əgər özündən sonra böyük imperator olacaq olan adamı taxta oturtmasaydı bəlkə də ondan heç bəhs olunmayacaqdı.Bu xanədanlıq dövrünə damğasını vuran İmperator Yustin’in ardınca taxta çıxan və ən böyük köməkçisi olan qardaşı oğlu I.Yustinian'dır.O,uşağı olmadığı üçün ölən qardaşının oğlu I.Yustinian’ı öz səltənətinə varis göstərmişdi. I. Yustinian’ın dövrü isə şərqdəki Romanın Bizanslaştığı dövr olacaq.

I.Yustinian 483-ci ildə İllyricum əyalətindəki Scupi (Skopje) yaxınlığında Tauresium adlı kiçik bir kənddə doğulmuşdu.Yustinian adı mənbələrdə müxtəlif formada yazılmışdır.İmperatorun əsl adı isə Flavi Peter Sabbati olmuşdur.Lakin 521-ci il tarixli sənəddə adı Flavi Peter Sabbati Yustinian olaraq görülür ki,bu da bu tarixdən əmisi Yustin tərəfindən himayə edildiyini göstərir
Kostantinopol'a gəldikdə burada hüquq, din və Roma tarixi oxuyaraq yaxşı bir təhsil aldı, Roma və xristian idealları ilə yetişdirildi. I.Yustinian dövlət rəhbərliyində təcrübəli, yetkin fikirli, mətin xarakterli, çalışqan idi. Öz saray adamlarından biri ona "heç yatmayan imperator" demişdi. I.Yustinianın nizam və idarə mövzusundakı diqqətinə baxmayaraq;qüruru,dikbaşlılığı, xüsusilə qərarsız olması ilə zəif iradəli biri idi. Əgər idealını daşıdığı fikir böyük olmasaydı orta səviyyədə  bir hökmdar olaraq xatırlanacaqdı 

Əmisi Yustin’in zamanında 521-ci ildə konsul, 1 Aprel 527-ci ildə isə imperiya məsləhətçisi olaraq təyin edildi. I.Yustinian əmisinin köməkçisi olaraq dövlət siyasətinə hakim idi.Əmisi öləndən sonra Yustinian taxtda oturdu. I.Yustinian’ın otuz səkkiz il yeddi ay on üç gün davam edən uzun səltənəti Bizans İmperatorluğunun ilk parlaq dövrüdür.

Xarici siyasəti

I.Yustinian Hipodrom'da yarış atları yetiştiricisi olan Theodora'yla 523-ci ildə evləndi. Theodora İmparator'dan əvvəl 548-ci ildə ölsə də ölümünə qədər İmperatorun ən böyük köməkçisi oldu. İmperator Teodora'nı  özüylə bərabər səviyyədə, müstəqil səltənət sahibi olaraq taxta oturtdu. Idarəçilərindən istənən bağlılıq andında onun adı I.Yustinian’la birlikdə anılırdı.
I.Yustinian, taxta oturduğu zaman İmperatorluq V əsrin sonundan bəri keçirməkdə olduğu ağır böhrandan yeni xilas olmuşdu. Əmisi Yustin’in hakimiyyətinin son illərində İranlılar təkrar hücuma keçdiyinə görə ordunun böyük bir qisimi şərqdə yerləşirdi. I.Yustinian taxta keçdiyində İranla olan mübarizələri davam edirdi. İmperator I.Yustinian 532-ci ildə qərbə edəcəyi səfərlərdə daha rahat hərəkət edə bilmək üçün xərac ödəmə qarşılığında İran hökmdarı Xosrov I Enuşirəvan ilə "əbədi sülh" sazişini imzaladı. Ancaq İmperator I. Yustinian’ın gizlətməyə ehtiyac duymadığı dünyaya hakim olma planlarından narahat olan İran hökmdarı I Xosrov, Bizansın qərbdə məşğul olmasını fürsət bilərək 540-ci ildə bu müqaviləni pozdu və Suriya üzərinə hücum etdi.Daha sonra Antakyanı təxrib edərək Aralıq dənizi sahilinə qədər irəlilədi. İranlılar Ermenistan və İberia'ya hücum edərək Lazika bölgəsini əllərinə keçirdilər. Bizans ordusu İranlıların qarşısını ala bilmirdi.Bizans imperatoru həlli verginin miqdarını yüksəltmək yolu ilə beş illik bir sülhdə gördü. Bu razılaşma, iki dəfə daha uzadıldıqdan sonra, ancaq 562'de vergilər təkrardan yüksəldilərək möhkəm bir sülh müqaviləsi imzalandı. İmperator I.Yustinian, bu sülh qarşılığında İrana ağır bir vergi ödəməyi qəbul etdi.

527-ci ildə taxta çıxan və özünü köhnə Roma İmparatorları'nın xələfi olaraq görən I. Yustinian’ın siyasəti, bütün köhnə Roma torpaqlarını barbarlardan geri alaraq İmperatorluğu təkrar köhnə sərhədlərinə çatdırmaq və Roma İmperiyasını yenidən qurmaq idi. Yeni imperatorun hədəfi bu torpaqların üzərinə "Vahid dövlət, vahid hüquq və vahid Kilsə" prinsipini yerləşdirmək idi. Yustinian imperatorluğunun universallığını təkrar geri gətirmək istədiyini bir çıxışında belə ifadə edirdi: "Keçmişdə var olan hər şeyi ... dəyəri azalmış olmaqla birlikdə ... yenidən qururuq ... Romalıların adına hörmət göstərməklə, dövlətimizdə keçmişin daha böyük bir ölçüdə canlanmasını təmin edəcəyik ". İmperator bu hədəf istiqamətində Romanın torpaqlarını barbarlardan geri almaq üçün ordunu qərb səfərinə göndərmək istəyirdi


I.Yustinian Nika Üsyanını (bu haqda məlumat üçün digər məqaləyə baxa bilərsiniz) yatırdıqdan sonra, qərbə daha rahat bir şəkildə səfər edə bilmək üçün, əvvəl də qeyd etdiyimiz kimi şərqdəki İranlılarla "əbədi sülh" sazişi bağlayaraq onlarla müharibəni dayandırmışdı. İmperatorluğun içində və xaricində təhlükəsizliyi təmin etdikdən sonra almanların yerləşmiş olduğu köhnə Roma əyalətlərini bu qövmlərdən qurtarmaq üçün qərbə doğru hücum etdi. Qərbdəki vəziyyət  Yustinian’ın lehine idi. İtaliya və Afrikada Qotlar'ın hökmranlığında olan xalq, imperatorluq nüfuzunun geri gəlməsini istəyirdi. Vandal və Ostqot padşahlıqları isə aralarındakı ədavətə görə ortaq düşmənə qarşı birleşmirdi.Yustinian, Nika Üsyanını qanlı bir şəkildə yatıran komandiri Belisari’ni Afrikadakı Vandalların üzərinə göndərdi. Vandallara qarşı parlaq bir zəfər qazanan komandir Belisari İstanbula çağırıldı. Onun dönməsindən sonra barbarlar böyük bir üsyan çıxartdılar. Döyüşlər yorucu bir şəkildə 548-ci ilə qədər davam etdi. Bu səfərlər nəticəsində Vandal Krallığı aradan qaldırılaraq Şimali Afrika itaət altına alındı. İtaliyada Ostqotlara qarşı edilən səfərlər isə çox daha bezdirici olub uzun illər davam etdi.Daha sonra Ostqotların əlində olan Dalmaçya'ya qarşı hərəkətə keçildi.Belisari’nin əmrindəki ikinci ordu da dəniz yolu ilə Sicilya'ya gəldi və çox çətinlik çəkilmədən ada alındı. Buradan İtaliyaya keçən Belisari, Napoli və Romanı işğal etdi. 540-ci ildə ostqotların mərkəzi Ravenna alındı ​​və kral həbs edildi. Səfərlərində olduqca müvəffəqiyyətli olan komandir Belisarius məhbus padşahla birlikdə İstanbula döndü. Ostrogotları yeni Kral Totila rəhbərliyində tez  toparlandılar. Totila'nın qazandığı uğurlar üzərinə İran cəbhəsində olan Belisari geri çağırılaraq İtaliyaya göndərildi. Bizansın İtaliya və adalarda zəbt etdiyi yerlər ostqotlar tərəfindən geri alınırdı. Ancaq bu səfər komandir Belisari özündən gözlənilən müvəffəqiyyətləri göstərmədikdə geri çağırılaraq yerinə dövrün ikinci böyük komandiri Narses vəziyyəti Bizansın lehinə çevirdi. 552-ci ildə Busta-Gallarum döyüşündə ostqotlar məğlubiyyətə uğradıldı və Totila qaçarkən öldürüldü. 20 il davam edən bu çətin döyüşlərdən sonra 554-ci ildə İtaliya, Dalmaçya və Siciliya, Bizans İmperatorluğunun rəhbərliyində yenidən birləşdirildi. Buraları zəbt etmiş olan Got Krallığı isə dağıldı. İtaliya təkrar alınsa da uzun sürən bu müharibələr əsnasında başdan-başa dağılmışdı. İmperator I.Yustinian, Revanna şəhərini İtaliyanın yeni mərkəzi edərək buraya imperator vəkili olaraq bir eksarh göndərdi. Vestqotlar arasındakı taxt döyüşlərindən faydalanmaq istəyən İmperator, son hərbi səfərini 550-ci ildə İspaniyadakı vestqotlara qarşı etdi. Bu dəniz səfəri böyük bir müvəffəqiyyətlə nəticələndi. Yarımadanın cənub-qərb hissələri Malaga, Karfagen və Kordova, vestqotlardan alınıb Bizansa birləşdirildi.Qərbə edilən səfərlərin nəticəsində; Şimali Afrikanın hamısı Vandallardan, İtalyanın hamısı ostqotlardan təmizləndiyi kimi cənubi İspaniya da imperatorluğun torpaqlarına qatılmışdı. Bu uğurlar nəticəsində sanki köhnə "Imperium Romanum" yenidən qurulmuş kimi idi.İmperatorluğun sərhədlərinin ən geniş olduğu bu dövrdə dövlətin torpaqları, İspaniyadan başlayıb İtaliya, Yunanıstan, Balkanların böyük bir qismi, Anadolu, Qafqaz (bir qismi) və bütün Yaxın Şərq ilə Şimali Afrikanı əhatə edirdi. I.Yustinian’ın xəyalları demək olar ki,reallaşmışdı. Qərbi Romanın torpaqlarını təkrar ələ keçirmiş və bu torpaqlara bir müddət hakim olmuşdu. Lakin buna baxmayaraq Qərb ilə Şərqi birləşdirmə proyektini tam olaraq həyata keçirməmişdi. I.Yustinian, döyüşlər nəticəsində qazandığı bu böyük müvəffəqiyyətləriylə şan və şərəf qazanıb İmperatorluğun sərhədlərini olduqca genişlətmişdisə də Roma İmperiyasını yenidən qurma idealını gerçəkləşdirə bilməmişdi. Avropada Dunay etrafındakı bolqarlar və Slovenlər müxtəlif tarixlərdə Balkanlara təhlükəli axınlar edərək ətrafı yağmalayır və dağıdırdılar. Hunlar da Adriyatik'dən Konstantinopol ətrafına qədər olan yerləri yağmaladlar. 120 000 əsirlə geriyə döndülər. Balkanlarda qorxu və dəhşət o dərəcə artırdı ki, xalq istehkam mövqeləri tərk edərək meşələrə və dağlara qaçırdı. Yaşanan bu hadisələr, İmperator I. Yustinianı qərbdəki uğurlarına reğmen meqsedine çatdırmadığı  kimi Şərq ilə Qərbin daha da ayrılmasına səbəb oldu.

Daxili siyasəti

Hər nə qədər imperatorluğun sərhədləri genişləsə də dövlətin içdəki vəziyyəti heç də ürəkaçan deyildi.Ölkədə vəziyyət gərgin idi.İdarədə rüşvət, vilayətlərdə səfalət və nizamsızlıq hökm sürürdü. Dövlət rəhbərliyində az qala rüşvətsiz iş görülməz olmuşdu.Qanunların açıq və aydın olmaması səbəbiylə ədalət birtərəfli idi.Bu vəziyyətin ən pis nəticələrindən biri də vergilər tamamilə toplanmadığından gəlirlərin getdikcə azalması idi. Təcili olaraq məhkəmə və inzibati islahatlara ehtiyac var idi.İmperator I.Yustinian,dövlət içindəki bu başıboşluğa son verib nizamı təkrar təmin etmək üçün köməkçisi Trebonian'u köhnə qanunların toplanıb düzənlənməsində vəzifələndirdi.Hazırlanan bu qanunlar, özündən əvvəlkilərə əsaslanaraq yaradılmışdı.528-ci ildə qurulan komissiya, başlanğıc olaraq İmperator Adrian'dan bəri çıxarılan bütün imperiya qanunlarını bir-birinə zidd olsa da tamamilə  sistematik bir şəkildə bir yerə topladı və təsnif etdi.Köhnələr təməl alınaraq yenidən qələmə alınan bu qanunlar, 530-ci ildə qurulan başqa bir komissiya tərəfindən ikinci və üçüncü əsr hüquqçuların əsərlərindəkilərlə yenidən təsnif edilərək birləşdirildi. Bu böyüyü 533-ci ildə bitdi. Buna Digest ya da Pandeks deyilirdi. Bu qanunlar keçmişin tam da kopiyası deyildilər. Köhnə qanunlar qısaldılıp, hələ də Bizansda yaşamaqda olan ənənə və adətlərə görə uyğunlaşdırılmışdı. Bu qanunlar, düşüncə açıqlığı içində, ictimai, xüsusi həyat, dövlət, fərd və mülk əlaqələrini əhatə edirdi. Dinin təsiriylə insanları köləlikdən azadlığa qovuşdurmaq məqsəd qoyan bu qanunlarda, xüsusilə ailə hüququ köhnəyə görə çox daha mülayim idi. Ancaq  iqtisadi yük yenə yarı azad kəndlilərin (kolon) çiyinlərinə yüklənmişdi. Hətta onların torpağa bağlılığı çox sərtliklə tətbiq olunmuşdu.XII əsrə gəlindiyində qərbdə Roma hüququna dönüş başlamış və Yustinian'ın şekillendirdiyi bu Roma hüququ Avropada son dövrlərə qədər təsirini davam
etdirmişdir. Yustinian bu qanunlarla o vaxta qədər bilinməyən sosial ədalət, ümumi əxlaq və insaniyyət qayğılarınını bir arada toplamış olur.Theodosi'nin qanunnamesi'nden fərqli olaraq I. Yustinian'ın 12 qanun kitabı Xristianlıq inancının problemlərinə və VI. əsrin dini, ictimai və iqtisadi məsələlərinə həsr olunmuşdu.380-ci ilə aid olub, daha sonra I.Justinianos'un qanununa əlavə olunan bir imperatorluq fərmanı, "Bizim iradəmizdir ki ... "deyə başlayır və belə davam edir:"İdarəmiz altındakı bütün xalqlar, səmavi həvari Peterin Romalılara nəql etdiyi dini tətbiq edirlər .... Ata, Oğul və Müqəddəs Ruh, bərabər Müqəddəs Təslis altındakı tək tanrılığına iman gətirəcək. Bu qanuna uyğun gələn kəslərin, Katolik Xristianlar adını qəbul etmələrini buyururuq. Bununla birlikdə, ağılını qaçırmış və dəli olaraq gördüyümüz (dementes vesanosque) geri qalanlar, azğınlara bağlı qalmanın rəzilliyini davam etdirəcəklər.Yığıncaq yerləri kilsə adını almayacaq və ilkin vizual intiqam, ikinci olaraq da, vizual mühakiməyə uyğun olaraq, bizim öz əlimizlə verəcəyimiz haqlı cəza yolu ilə yandırılacaqlar ".

Yustinian, 535-ci ildə idarə və ədliyyəni qaydaya salmaq üçün iki əmrnamə çıxardı; burada bütün məmurlara verdiyi yeni vəzifələri qeyd edir və hər şeydən əvvəl xalqın idarəsində son dərəcə dürüstlük tövsiyə edirdi. İmperator, eyni zamanda məmurluğun pulla alınmasını qadağan etdi, maaşları artırdı, lüzumsuz məmurluqları qaldırdı və nizamı daha yaxşı təmin etmək üçün bir çox vilayətlərdə sivil və hərbi orqanları birləşdirdi. Bu tədbirlər imperatorluğun idarə tarixində böyük nəticələr verəcək olan bir islahatın başlanğıcı idi. Ədliyyə idarəsini və paytaxt polisini yenidən təşkil etdi; bütün imperatorluq içərisində yenidənqurma işlərinə böyük bir önəm verir, yollar, körpülər, su kəmərləri, hamamlar, teatrlar, kilsələr tikdirir və 532 üsyanında qismən yıxılan İstanbulu görülməmiş bir ehtişamla yenidən qurdurur. I.Yustinianın yaxşı əməllərinə baxmayaraq, məhkəmə və inzibati islahatlar gözlənilən nəticəni vermədi.Xərclərin son dərəcə ağırlığı və bunun nəticəsi olaraq pul ehtiyacı,imperatorluğu səfalətə salan və onu dərmansız bir hala gətirən müdhiş bir maliyyə despotizmi meydana gətirdi. Bu edilən islahatlardan yalnız bir tək şey ortaya çıxdı. O da 541'de qənaət məqsədli olaraq konsulluğun ləğvi idi. Romanın şərqində qismən müvəffəqiyyətli olan bu yenilik işləri edilərkən, Qərbi Roma torpaqlarında feodalizm yayılmışdı. Xalqın rəsmi hökumət rəhbərliyiylə əlaqəsi hər keçən gün daha da azalırdı. Şərqin imperatoru isə islahatlarla bunun qarşısını almağa çalışırdı.I Yustinianın çıxardığı qanuna görə: "Heç kim, sabit bir kirayə ya da başqa xidmətlər qarşılığında kəndlilərə qoruma vəd etməməli ya da onları qoruması altına almamalıdır. Bu qadağanı hər kim pozarsa

cəzalandırılacaq ". Qərb Romadan fərqli olaraq qorumaçılığa qarşı başladılan mübarizə Bizans tarixi boyunca da davam etdi.Bizansda ənənəvi konsulluq və praetorluq orqanları, hətta torpaqlı aristokratiyadan ibarət bir senat belə var idi; amma bunlar məşvərətçi, keçmişin qalıntıları idi. Dövlətin gerçək quruluşu və idarəsində heç bir əhəmiyyətləri yox idi. Romanın qərbində feodal quruluş sürətlə yayılarkən şərqdə I. Yustinian tərəfindən çıxardılan qanunlarla bunun qarşısı alındı.

İmperator, dini münaqəşələrdən xoşlandığı və eyni zamanda dövlətin mənafeləri bunu tələb etdiyi üçün, kilsə işləri ilə məşğul olurdu.Dindarlığını göstərmək üçün, din müxaliflərini şiddətlə təqib etdi və 529-ci ildə içində müşrik təhsil üzvlərinin olduğu Afina universitetini bağladı. Müxalif etiqadda olanları cəzalandırdı. Onun dövründə xalq içində iştirak edən bütpərəstlər, Rafiziler və Yəhudilər haqsızlıqlara məruz qaldılar. Hər növ mədəni hüquqlardan məhrum edildilər. Khalkedon məclisindən hökmlərini qəbul etməyən Manicilere  və Montanusçulara açıqca işgəncələr edildi. Monofizit yepiskop qovuldu ya da qaçmaq məcburiyyətində qaldı. Digər tərəfdən kilsəni öz fikirlərinə görə idarə etdi. Arzusunu despotça və zorla qəbul etdirərək özünü açıq-aşkar "imperator və keşiş" elan etdi.

Katolik etiqadına sadiq olduğuna görə bunu dövlət vəzifəsi sayardı.

O, özünün Tanrı tərəfindən seçildiyini və işlərində səhv etməməsi üçün mələklər tərəfindən izlənildiyinə inanırdı. İmperator özünü Tanrının yer üzündəki nümayəndəsi və kilsənin də əfəndisi saydığı üçün Xristianlığın ən böyük kilsəsini inşa etmək istədi. Bu düşüncəsini Bizans sənətinin ilk böyük görkəmli əsəri olan Ayasofya ilə gözlər önünə sərdi. I Yustinian Dövründə Xristian mədəniyyətinin əvvəlinə görə daha da ağırlıq qazandığını görürük. Konstantinopol'un Roma ilə yaxınlaşması şərq əyalətlərinin ona qarşı olan sevgisini azaltmışdı. Bu vəziyyətin Konstantinopolda  əksini Müsəlman Akıncılar gəldiyində daha yaxşı görürük. Misir və Suriya xristianları incikliklərini Bizans əleyhinə olan rəftarları ilə nümayiş etdirirdilər. Təkrardan Şərq əyalətlərindəki Xristian məzhəbləri ilə razılığa gəlmək üçün verilən güzəştlər Roma ilə Konstantinopol kilsələrinin arasını yaxşıca açmışdı. Teodora'nın tövsiyə etdiyi birləşmə və tolerantlıq siyasəti şübhəsiz çox yerində və düzgün idi. I.Yustinian'ın açıqdan açığa bu fikrə qatılmaması və qərarsızlıq göstərməsi üzündən,o,şərq əyalətlərini də özündən soğutmuştu.Onların imperiyaya qarşı milli kinləri arttı. Qısacası I.Yustinian, öz inancını tək gerçək və hər kəs üçün məcburi din sayaraq, 527-ci ildə "Tanrı və insanlar qarşısındakı ilk vəzifəsinin", yalnız Papalığı deyil, Yəhudilik və Samiriliği də ehtiva edən bütün azğınlıqları təmizləmək olduğunu açıqladı. I.Yustinian tətbiqləriylə Şərq ilə Qərb arasındakı məzhəb birliyini təmin edə bilmədiyi kimi onların bir-birinə qarşı olan kinini daha da artırıb birindən uzaqlaşdırmışdı.

Ölümü və sonrası

Həyatının son dövrlərində, xüsusilə arvadının vəfatından sonra əvvəllər  heç kəslə paylaşmadığı nüfuzunu nazirlərinə buraxdığı görülməkdədir. İmperator 83 yaşından sonrakı günlərini daha çox saraydakı otağında çalışaraq keçirmişdi.O yalnız Böyük Kilsəyə getmək üçün saraydan çıxırdı.Artıq xatirələr içində zaman keçirirdi.I.Yustinian bizim Bizanslı olaraq bildiyimiz insanlar arasında ilk olmuşdu. Yaz və yaz aylarını sakit bir şəkildə keçirən İmperator 14 noyabr 565-ci ildə infarkt keçirərək öldü. İmperator I. Yustinianın cənazəsi əvvəl sarayda qızıl və ləl-cəvahiratlı bəzəkli bir katafalka qoyuldu və daha sonra kilsədəki bir mərasimlə arvadı Theodora'nın yanında torpağa verildi. Bizans təlimi I. Yustinianın 40 ilə yaxın hökmdarlığı dövründə ən yaxşı vəziyyətinə çatır. İmperatorluğun üç rəsmi təlimi var idi. Bu üç təlimdən birincisi Xristianlıq dini, ikincisi Roma hüququndan gələn fikirlər üçüncüsü isə tanrısal mənşəli olduğu inancıdır. I. Yustinian İmperatorluğun müxtəlifliyinin, böyüklüyünün amma eyni zamanda qarışıqlığın da simvolu olmuştur. Həyatı boyunca iki məqsəd üçün çalışmışdır.Birisi Xristianlıq dinin təbliği,digəri də Şərq ilə Qərbin tək imperatoru olmaq idi.O, bu iki böyük fikrin temsilçisi idi. I.Yustiniandan başqa şərqdə,demək olar ki,heç bir hökmdar qərbi yenidən fəth etməyi əsla düşünməmişdi

Hərbi müvəffəqiyyətləri ilə köhnə Roma İmperiyasını yenidən qurmuş kimi görünən I.Yustinian hüququ yenidən təşkil etdiyi kimi bütün sərhədlərdə geniş bir müdafiə sistemi təsis edərək mərkəzi idarəni qüvvətləndirdi. Müvəffəqiyyətlərini İmperatorluq səviyyəsində abadlıq fəaliyyətləri ilə taclandırmak istədi. I.Yustinian imperatorluğun müdafiə strukturlarını sağlamlaştırdı yaxud yenilərini tikdirdi. Su yolları açdırdı, körpülər tikdirdi, çayların yataqlarını dəyişdirdi. Yer üzündəki ən yaxşı mühəndislər və ən üstün texnologiya onu idi. Nika üsyanında yanmış olan Ayasofyanı, Müqəddəs Məryəmin adına Roma memarlıq ənənəsinin son nümunəsi və yeni Bizans sənətindən ilk tətbiqlərlə möhtəşəm bir şəkildə 5 il 10 ay 4 gündə təkrar inşa ettirdi İmperatorun tikdirmiş olduğu Ayasofya, Bizans sənətinin şah əsəri olub illərə meydan oxuyaraq günümüzə qədər çatmışdır. Ancaq, I. Yustinianın Roma İmperatorluğunu bir yana "tək universal Xristian İmperatorluğu" xəyali qısa zaman sonra sönmüşdü. Hədəfə çatma adına edilən fəaliyyətlər zamanla israfa və İmperatorluğun gücünün zəifləməsinə səbəb olmuşdu. Onun xərclərini ödəmək sonrakı hökmdarlara qalmışdır. I. Yustinianın fəthləri də uzun ömürlü olmamışdır. Qırx il sonra İspaniya vestqotların əlinə keçmişdir. İstanbul ilə İtaliya arasındakı quru əlaqəsi Bolqar və Slavyanların hücumları ilə təhdid altında idi. I. Yustinianın ölümüylə İmperatorluq ən pərişan dövrünü yaşamağa başladı. İmperatorluq çox genişlənmiş olmasına baxmayaraq hərbi və maliyyə baxımdan xarab və bitik bir halda idi. Daxildə və xaricdə
qarışıqlıqlar və hücumlar getdikcə daha da artırdı. Oğlu II. Yustinin

atası I. Yustinian üçün söylədiyi sözlər onun atasına olan sevgisini göstərməklə bərabər dövlətin içinə düşdüyü vəziyyəti də ən yaxşı şəkildə izah edirdi; "Dünyanın və şəhərimizin işığı, atamız Yustinian, sevildiyin sarayı tərk mi edirsən? Qohumlarını, xidmətkarlarını və xalqını yalnız mı buraxırsan? Ölkəni heç mi düşünmürsən? Avarlara, mərhəmətsiz franklara, Gotlara və digər irqlərə, millətlərə bax! İmkanlarını yaxşılaşdıraraq ətrafımızda döyüş üçün hazırlanırlar. Sən belə ölmüş yatarkən, biz hansı güclə bunlara qarşı qoyacağıq? "

İstifadə olunmuş ədəbiyyat

Ahmed Refîk, Bizans İmparatoriçeleri,(Çev. Muammer Yılmaz), İstanbul, 2012.

AKALIN,“Roma Uygarlığı”,İstanbul, 2010.

 AKYÜREK Engin, “Bir Ortaçağ Sanatı Olarak Bizans Sanatı”,İstanbul 1996.

BARKER Ernest, I.Justinianos’tan Son Palaiologos’a Kadar Bizans Toplumsal ve Siyasal Düşünüşü, (Çev. Mete Tunçay), İstanbul, 1982

BAŞTAV Şerif, Bizans İmparatorluğu Tarihi Son Devir (1261-1461) Ankara, 1989.

BAYLADI Derman, Bizans’ta Üç İmparatoriçe Theodore-İrini-Zoe,İstanbul, 2009.

BROWN Peter, Geç Antikçağ’da Roma ve Bizans Dünyası, (Çev. Turhan Kaçar), İstanbul, 2000.

BURY J.B., A History Of The Eastern Roman Empire The Death Of Theodosius 1.toThe Death Of Justinian (395-565), C.I, London, 1923.

ÇELİK Mehmet, Siyasal Sistem Açısından Bizans İmparatorluğu’nda Din-Devlet İlişkileri-I (Kuruluşundan X.Yüzyıla Kadar),İzmir, 1999.

 DALBY Andrew, Bizans’ın Damak Tadı Kokular, Şaraplar, Yemekler, (Çev. Ali Özdemir), İstanbul, 2004.

DİEHL Charles, Bizans İmparatorluğunun Tarihi, (Çev. A.Gökce Bozkurt),İstanbul, 2010.

DİKİCİ Radi, Şu Bizim Bizans, İstanbul, 2007.

EKREM Reşat, Bizans Tarihi (Şarki Roma İmparatorluğu 395-1453), İstanbul, 1934.

GİBBON Edward, Roma İmparatorluğu’nun Gerileyiş ve Çöküş Tarihi, (Çev. Asım Baltacıgil), C.4, İstanbul, 1994.

GRANT  Michael, Roma’dan Bizans’a, (Çev. Z.Zühre İlkgelen), İstanbul,

HERRİN Judith, Bizans, Bir Ortaçağ İmparatorluğunun Şaşırtıcı Yaşamı, (Çev.Uygur Kocabaşoğlu), İstanbul, 2010.

IŞIN Ekrem, "Bizans Yok Demekle Bizans Yok Olmaz", İstanbul, 2001

 KAPLAN Michel, Bizans’ın Altınları, (Çev. İhsan Batur), İstanbul, 2001.

 KARAMUK Gümeç, “Dağılmış Roma İmparatorluğu’nun Alanında Roma Zihniyetinin İzleri“, Ankara, 2004.

 LAMB Harold, Theodora ve İmparator, Jüstinyen’in Dramı, (Çev. İbrahim Şenel),İstanbul, 2011.

MANGO Cyrıl, "Bizans'ın Bıraktığı İzler...", (Çev. Ahu Antmen), İstanbul, 2001.

OSTROGORSKY Georg, Bizans Devleti Tarihi, (Çev.Fikret Işıltan),Ankara, 1999.

PRALONG  Annie, Bizans Yapılar, Meydanlar, Yaşamlar, (Çev. Buket Kitapçı Bayrı), İstanbul, 2011.

PROKOPİUS, Bizans’ın Gizli Tarihi,(Çev. Orhan Duru), İstanbul, 1999.

Tamara Talbot, Bizans’ta Günlük Yaşam, Konstantinopolis Bizans’ın Mücevheri, (Çev. Bilgi Altınok), İstanbul, 1998.

UÇAR Şahin, Anadolu’da İslâm-Bizans Mücadelesi, İstanbul, 1990.

VIKAN Gary, "Bizans Sanatı", (Çev. Deniz Hakyemez-Yurdanur Salman), İstanbul, 2001.

YILDIZ Hakkı Dursun, “Bizans Tarihi” ,İstanbul, 1982.