Nika Üsyanı

VI. əsr başlarında Konstantinopol, əxlaq fəsadına uğramış bir şəhər idi. Fahişəlik və digər əxlaqsızlıqlar, hətta cinayətlər açıqdan açığa ictimai bir şəkildə edilərdi. Hər yerdə gecə-gündüz qumar oynanır və sərvətlər məhvolurdu. Bu pisliklər o qədər ümumi olmuşdu ki, kilsə mənsubları belə özlərini bu işlərdən yayındırmırdılar. Bu əxlaqi pozulmanın ən əsas səbəbi isə Hipodrom və teatr idi. Tarixdə demek olar ki,heç bir xalq Hipodrom yarışlarına Bizanslıların göstərmiş olduqları marağı göstərməmişdir. X. əsrə qədər taxtadan, daha sonraları mərmər olaraq döşənilən tribunalar, 30.000 ilə 50.000 arasında tamaşaçı ala bilirdi. Pulsuz olan yarışlar, azuqə paylanması qaldırıldığında belə diqqət çəkməyədavam etdirdi.Avtomobil yarışlarında qalib gələn sürücülər, o günün kralları olurdu. İmperator onları təbrik edir və hökumət adından heykəlləri hazırlanıb şəhərdə nümayiş olunardı.Xalq isə yarış avtomobillərini idarə edən sürücüləri paltarlarının rənglərinə görə bir-birindən ayırırdı. Tərəfdarlar başlanğıcda dörd komanda (demos) halında qruplaşmışdılar. Ancaq daha sonra Ağların mavilərə, qırmızıların isə yaşıllara qoşulması ilə geriyə Yaşıllar və Mavilər deyə iki komanda qaldı. Bizans xalqı əsrlərlə bu arabaçılar uğrunda düşmənlə cəng edirmiş kimi bir-birləriylə döyüşmüş və qan tökmüşlər. Yaşıl və mavi, bilindiyi üzrə, yalnız idman deyil eyni zamanda siyasi bir qruplaşma idi Hipodrom'un sağ tərəfi mavi, sol tərəfi yaşıllar üçün ayrılmıştı.

Yaşıllar və mavilər, loncalar (cəmiyyətlər) halında idi. Bu qrupların seçilən rəisləri yəni yüksək ünvanlı başçıları (demarkhos) şəhərin mahiyyət etibarı ilə polisləri idi. Yüzlərlə "demo" dan ibarət olan bu polislər, şəhər asayişini məsul olduqları kimi, lazım olduğunda sirk divarlarını da qoruyurdular. Əvvəl sirk fəaliyyəti olaraq başlayan bu fəaliyyətlərə sonralar xalq da qatıldı. Yaşanan rəqabət və mübarizələr, zamanla sirkdən ümumi həyata, bütün imperatorluğa yayıldı. O günlərin Bizans modası, Hipodrom'dan çıxardı. Zərif gənclər, bəzən İranlılar kimi saqqal və bığ buraxar, bəzən də Hun tərzində bir növ potur ilə kundura,naxışlı geniş geyimlərgeyər, bellərinə iki üzlü qısa qılınclar taxardılar. Bu Hipodrom nümayəndələri, gecələr Konstantinopol küçələrində dolaşır,qarətçiliklə məşğul olur, hətta cinayət törədirdilər.Bu gecə əyləncələrinin tətbiqində ilk olaraq -I.Yustinian  İmperatorluq taxtına oturduqdan sonra yaşıllara qalib gəlməyə başlayan- Mavilər başlamışdı. Hökumət tərəfindən himayə edilməyən Yaşıllar də özlərini qorumaq üçün bəzi şəbəkələr qurunca İstanbulda asayiş və təhlükəsizlikdən əsər qalmadı. Kilsədə, ayin əsnasında belə adamlar öldürülürdü. Bir zərbədə silahsız bir adamı yerə sərmək, onlar üçün əhəmiyyətli bir idman halına gelmişti

 İmperatorun yoldaşı Teodora'nın yaşıllara qarşı olan nifrətinə görə, Mavilər hər cür pisliyi və günahı işləməkdə sərbəst buraxılmışdılar. Hökumət, asayiş və dincliyi çətinliklə təmin edirdi. 532-ci ilin bir bazarında mütəmadi olduğu üzrə Hipodrom'da müsabiqə keçirilirdi. İmperator I.Yustinian da bu yarışı izləyənlər içərisində idi. Xalq olduqca həyəcanlı idi. Yarışdan bir neçə gün əvvəl küçə ortasında cinayətlər işlənmiş və iki-üç adam öldürülmüşdü. Bu hadisələrin əks olunmasının nəticəsi olaraq  Hipodrom'da səs-küy olduqca çox idi.

İmperator bu səs-küyə çox dözüm edə bilməyərək xalqa nə istədiklərini soruşdu. Yaşıllar davamlı məruz qaldıqları zülm və haqsızlıqlardan şikayət etdilər.Ancaq İmperator I.Yustinian onlara susmalarını əmr etdi. Hətta maviləri dəstəklədiyini açıqca elan etməsi yaşılları hərəkətə keçirdi. Bunun üzərinə olduqca təhlükəli olan Nika üsyanı baş verdi. İmperatorun rəftarlarına görə Yaşıllar topluca Hipodrom'u tərk etdilər.Bu davranış Imperatorluğa qarşı edilə biləcək ən böyük hörmətsizlik idi.Yaşılların hiddətini yatıra bilməyəcəyini anlayan I.Yustinian sarayına döndü. İmperator tərəfləri sakitləşdirmək üçün "Mandator" adındakı xadimi yaşılların liderləri ilə görüşməsi üçün göndərdi.

Teofam'ın izah etdiklərinə görə; Mandator ilə aralarında keçən dialoq əsnasında Yaşıllar Kalopid adındakı bir adamın rüşvetxorluq etdiyi iddiasıyla şikayət etdilər. Onu, xəyanət etmiş Yuda soyundan gələn və Allahın cəzalandıracağı  bir adam kimi tanıtdılar. Bu vəziyyətə əsəbiləşən Mandator onlara "Yəhudilər-Samaritenler"  qışqırdı. Yaşıllar isə özlərini  Məryəmin qoruduğunu söylədi. Daha sonra mübahisəyəMavilər də qatıldı. Mandatorun maviləri müdafiə etməsinə hirslənən Yaşıllar "Maviler'den olmaqdansa Yəhudi olmağı üstün tuturuq" dedilər. Bu danışıqlardan və Mandator'un rəftarlarından məmnun olmayan Mavilər də yaşıllara yandaş olaraq qatıldılar.Hakim qüvvənin lüzumundan çox irəli getməsi, Yaşıllar ilə Mavilərin bir-biriylə razılaşaraq  xalqı da yanlarına alıb I.Yustinian’a qarşı üsyan etməsinə səbəb oldu. Hipodrom'daki avtomobil yarışlarında tərəfdar olan mavi və yaşıllar zamanla siyasi, ictimai və dini xüsusiyyət almağa başladı. Bir-birlərinə rəqib olan bu iki tərəf nifrət etdikləri hökumətə qarşı birləşdi və üsyan şəhərdə sürətlə yayıldı. Qiyam qaldıranların sayı 100.000’i keçmişdi.. Hər zaman avtomobil yarışları zamanı dəyişik şəkildə təzahürat edərək öz rənglərini dəstəkləyən mavi və yaşıllar bu dəfə birləşərək əllərindəki bayraqları yelləyib "Nika! ... Nika! ..." (zəfər / qazan mənasında) deyə qışqırırdılar. Hipodrom'da imperatora belə təhqir etdilər.Yaşananlar qarşısında qorxan və narahat olan  I.Yustinian sarayı ilə Hipodrom arasındakı dəhlizdən Hipodrom'a gələrək üsyan edən xalqından üzr istədi. Ancaq xalq təhqirlərə davam etdi.Rəsmi dairələrə hücum edən xalq ən gözəl bina və sənət əsərlərini atəşə verdi. Senat dairəsi, Ayasofya kilsəsi və Bizanslıların əyləncəhəyatında əhəmiyyətli bir yerə sahib olan Zeuxipp hamamları yandırılaraq məhv edildi. İmperatorluğu meydana gətirən strukturlar iki yüz illik idi və elə güclü idi ki dəyişməz görünürdü.Lakin buna baxmayaraq üsyan əsnasında Bizansın,demək olar ki,dörddə biri yandı. Belə ki bir tərəfdən küçələrdə qarşıdurmalar sürərkən digər tərəfdən şəhər alov alov yanırdı  Xalq, köhnə imparatorlardan Anastasius'un bir qardaşı oğlunu imperator elan etdilər. Digər tərəfdən bütün ümidini itirmiş olan I.Yustinian, İstanbuldan qaçmağı düşünüb xəzinədəki qiymətli əşyaları sarayın dəniz tərəfindəki bağçadan gəmilərə yüklətmişdi. Tam ayrılacağı sırada İmperator məclisi son bir dəfə topladı.İmperatorun xanımı Teodora dabu məclisdə idi. General və nazirlər İmperatorun qaçma qərarına qatılarkən o ana qədər heç danışmamış olan Teodora ayağa qalxdı: "Bəlkə qadınların kişilər qarşısında çıxışı və qorxaqlara cəsarət verməsi doğru deyil. Amma təhlükə anında hər kəs əlindən gələni etməlidir. Mən qaçmaqdan başqa çarə qalmadığı zaman belə qaçmaq istəmirəm. Başlarına tac geyənlər o tacı itirdikdən sonra yaşamamalıdırlar. Məni imperatriça sifəti ilə salamlamayacaqları günü əsla görməyəcəyəm. Qaçmaq istəyirsənsə yaxşı bilirəm, pulun var, gəmilər hazır, dəniz açıqdır. Mənə gəlincə, mən burada qalacağam. Hökmdarlıq paltarı gözəl bir kəfəndir məsəlini çoxxoşlayıram”! dedi.Teodora, hadisə qarşısındakı mətanəti və qəhrəmanlığı nəticəsində həyat yoldaşının taxtını qurtardı. İmperator və generallar bu çıxışın təsiri iləözlərini toparladılar.Teodora ərinin imdadına yetişərək üsyanı yatırma vəzifəsini məşhur komandir Belisari'yə verdi. Belisari, 532 İyununda Hipodrom'daki at yarışında çıxan və 6 gün davam edən Nika Üsyanını qanlı bir şəkildə basdırdı. Komandir Belisari və Narses əsgərləriylə Hipodrom'a gələrək bütün qapıları bağlatdırıb Hipodrom'u atəşə verdilər. Axşama qədər şəhərə damansız bir qırğın oldu. Qaynaqlarda Hipodrom'daki bu üsyan əsnasında təxminən 30-35 min, bir digər rəvayətə görə isə 50 min nəfər öldürüldü. Komandirlərin müdaxiləsi nəticəsində mavilər  yaşıllardan  ayrılaraq İmperatoru  alqışladı və beləcə üsyan yatırıldı. Lakin günahkarlara qarşı edam və işgəncələr sürdüyü üçün şəhər  bir müddət daha dəhşət içində kaldı^.

İstifadə olunmuş ədəbiyyat

Ahmed Refîk, Bizans İmparatoriçeleri,(Çev. Muammer Yılmaz), İstanbul, 2012.

AKALIN,“Roma Uygarlığı”,İstanbul, 2010.

DİEHL Charles, Bizans İmparatorluğunun Tarihi, (Çev. A.Gökce Bozkurt),İstanbul, 2010.

DİKİCİ Radi, Şu Bizim Bizans, İstanbul, 2007